Odsetki ustawowe – ile wynoszą i od czego zależą?

Odsetki od kredytu czy pożyczki, zarówno te występujące przy terminowej spłacie, jak i przy wystąpieniu opóźnienia, są z oczywistych względów zawsze bardzo istotne dla kredytobiorców i pożyczkobiorców. To między innymi od nich zależy, jaki będzie ostateczny koszt zobowiązania, w związku z czym każdemu zależy, aby maksymalnie je obniżyć.

Kluczowym rodzajem odsetek są odsetki ustawowe. Chociaż wielu osobom z pewnością takie wyrażenie obiło się o uszy, to mogą one nie wiedzieć, ile dokładnie wynoszą, a także, od czego zależą i kiedy znajdują zastosowanie. Wszystkie te kwestie (i wiele więcej) postaramy się dokładnie omówić w tym artykule. Zapraszamy do lektury!

Czym są odsetki ustawowe?

W zdecydowanej większości przypadków nawet jeśli odsetki od jakiegoś zobowiązania mają być zerowe, ich wysokość jest dokładnie wskazana w umowie. Mowa tutaj zarówno o odsetkach należnych przy terminowej spłacie zobowiązania, będących zapłatą za towary lub usługi, jak i odsetkach karnych za opóźnienie, stanowiących rekompensatę za niewypełnienie warunków umowy.

Odsetki od zobowiązania są sposobem na utrzymanie płynności finansowej, a także naprawę strat spowodowanych zbyt długim oczekiwaniem na zapłatę. Z tego względu wiele firm i osób prywatnych dba o to, aby wyraźnie je określić. Zdarza się jednak, że do ich oznaczenia z jakiegoś względu nie dojdzie. Na przykład z uwagi na to, że zapomnimy o tej kwestii bądź na przykład nie będziemy chcieli wpisywać wysokości odsetek za opóźnienie do umowy, obawiając się, że zostanie to odebrane jako brak zaufania do partnera biznesowego.

Może to mieć negatywne konsekwencje, na przykład prowadzić do zatorów handlowych. Jak to możliwe? Brak dodatkowych kosztów związanych z nieuregulowaniem zobowiązania na czas obniża motywację dłużnika do zachowania wyznaczonego terminu.

Z tego i wielu innych powodów zdecydowano się na wprowadzenie do porządku prawnego konkretnych stawek odsetek, które mają być stosowane w przypadku, gdy w umowie nie zawarto odpowiednich postanowień. Są to właśnie odsetki ustawowe.

Trzy rodzaje odsetek ustawowych

Można wyróżnić trzy podstawowe rodzaje odsetek ustawowych. Są to odsetki ustawowe należne od sumy pieniężnej, odsetki ustawowe za opóźnienie w spełnianiu świadczeń pieniężnych oraz odsetki za opóźnienie w transakcjach handlowych.

Odsetki ustawowe należne od sumy pieniężnej, czyli inaczej odsetki kapitałowe, stosuje się, jeśli w umowie nie została wyraźnie oznaczona wysokość oprocentowania.

Odsetki ustawowe za opóźnienie stosuje się, jak sama nazwa wskazuje, jeśli nastąpiło opóźnienie w spłacie, a w umowie nie znalazła się informacja o wysokości odsetek karnych naliczanych w takiej sytuacji.

W przypadku, kiedy nie wskazano wysokości odsetek karnych, ale opóźnienie w spłacie dotyczy transakcji handlowej, a więc między dwoma przedsiębiorcami, nie stosuje się stawki odsetek ustawowych za opóźnienie w spełnianiu świadczeń pieniężnych, a określone oddzielnie ustawowe odsetki za opóźnienie w transakcjach handlowych.

Od czego zależą odsetki ustawowe?

Wysokość odsetek ustawowych jest określona w Kodeksie cywilnym (dla odsetek ustawowych należnych od sumy pieniężnej i odsetek za opóźnienie w spełnianiu świadczeń pieniężnych) oraz w ustawie z 8 marca 2013 r. o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych (dla odsetek ustawowych za opóźnienie w transakcjach handlowych).

Mowa konkretnie o artykule 359 i 481 kodeksu cywilnego oraz artykule 4 punkcie 3 wspomnianej ustawy o terminach zapłaty w transakcjach. Jednak, co ważne, nie zawierają one konkretnej stawki odsetek w danej chwili, a jedynie formułę, według której należy je wyliczać.

W przypadku wszystkich trzech opisanych typów odsetek ustawowych opiera się ona na stawce podstawowej, wskazanej w punktach procentowych, do której należy dodać aktualną w danym momencie stawkę stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego.

Podnoszeniem i obniżeniem stopy referencyjnej (oraz innych stóp procentowych NBP, m.in. stopy lombardowej i depozytowej) zajmuje się Rada Polityki Pieniężnej. Jest ona dostosowywana do bieżącej sytuacji ekonomiczno-gospodarczej w Polsce. Aktualizowane na bieżąco stawki stóp procentowych można znaleźć na stronie internetowej Narodowego Banku Polskiego.

Ile wynoszą odsetki ustawowe?

Jak już wiemy, odsetki ustawowe są zależne od dwóch kwestii: zapisów kodeksu cywilnego, a także aktualnych stóp procentowych. W związku z tym trzeba mieć na uwadze, że w każdym momencie ich stawki mogą ulec zmianie. Poniżej przedstawimy stan na listopad 2021 roku.

Odsetki ustawowe należne od sumy pieniężnej są równe sumie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i 3,5 punktów procentowych. Od 4 listopada 2021 roku stopa referencyjna wynosi 1,25%. Oznacza to, że obecna stawka odsetek to 4,75%.

Odsetki ustawowe za opóźnienie w spełnianiu świadczeń pieniężnych, należne w przypadku, gdy nie zostały oznaczone przez pożyczkodawcę lub kredytodawcę, są należne w wysokości równej sumie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i 5,5 punktów procentowych. Przy stopie referencyjnej 1,25%, oznacza to odsetki na poziomie 6,75%.

Przy obliczaniu odsetek ustawowych za opóźnienie w transakcjach handlowych (między przedsiębiorcami) również stosuje się stawkę podstawową i dolicza do niej aktualną stopę referencyjną NBP. W tym przypadku mamy jednak do czynienia z dwoma stawkami podstawowymi: 8% dla transakcji handlowych, w których dłużnikiem jest podmiot publiczny będący podmiotem leczniczym i 10%, gdy dłużnik takim podmiotem nie jest.

Dla dłużników będących podmiotami publicznymi i leczniczymi odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych będą więc wynosiły 9,25%, a dla dłużników, którzy takimi podmiotami nie są – 11,25%.

Istnieją również odsetki maksymalne

Poza odsetkami ustawowymi stosowanymi w przypadku braku oznaczenia odsetek przez strony umowy prawodawca wyznacza także odsetki maksymalne. Jest to konieczne, aby zapobiegać nadużyciom w postaci zbyt wysokich, nieuczciwych odsetek.

Można wyróżnić dwa typy odsetek maksymalnych: odsetki maksymalne od czynności prawnej oraz odsetki maksymalne za opóźnienie. W obu przypadkach podstawą prawną jest Kodeks cywilny. Warto zaznaczyć, że jeżeli wysokość odsetek za opóźnienie wskazana w umowie przekracza wysokość odsetek maksymalnych za opóźnienie wynikających z Kodeksu, należy zapłacić odsetki według stawki wskazanej w Kodeksie.

Kodeks cywilny wskazuje również, że postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać przepisów o odsetkach maksymalnych za opóźnienie, także w przypadku dokonania wyboru prawa obcego (w takiej sytuacji stosuje się przepisy ustawy). W praktyce oznacza to, że nawet jeśli w umowie wpiszemy, że nie mają do niej zastosowania przepisy Kodeksu cywilnego w zakresie maksymalnych odsetek, to nie będzie to miało mocy prawnej i przepisy te i tak powinny zostać zastosowane.

Odsetki ustawowe a odsetki maksymalne – stawki

Odsetki ustawowe są ściśle powiązane z odsetkami maksymalnymi, ponieważ to właśnie te pierwsze prawodawca nakazuje wykorzystywać do wyliczania tych drugich. Jeśli więc chcemy poznać dokładną wysokość odsetek maksymalnych, w pierwszej kolejności musimy poznać bieżącą wysokość odsetek ustawowych.

Odsetki maksymalne od czynności prawnej wynoszą, zgodnie z zapisami Kodeksu cywilnego, dwukrotność odsetek ustawowych należnych od sumy pieniężnej. Jak już wcześniej wskazaliśmy, w listopadzie 2021 roku odsetki ustawowe wynoszą 4,75%, a więc odsetki maksymalne są równe 9,5%.

Podobnie jest w przypadku odsetek za opóźnienie. Ich maksymalna wysokość jest równa dwukrotności ustawowych odsetek za opóźnienie. Aktualnie ustawowe odsetki za opóźnienie wynoszą 6,75%, co oznacza, że maksymalna wysokość odsetek za opóźnienie to 13,5%.

Jak obliczyć odsetki ustawowe?

Odsetki ustawowe można obliczyć na dwa sposoby: samodzielnie (przy wykorzystaniu odpowiedniego wzoru matematycznego) lub z pomocą specjalnego kalkulatora. Oba rozwiązania mogą być równie skuteczne, ale bez wątpienia to pierwsze jest bardziej czasochłonne i wiąże się z ryzykiem popełnienia błędu.

Wzór do obliczania odsetek ustawowych za opóźnienie jest następujący:

Odsetki ustawowe = (kwota zaległości x liczba dni zwłoki x wysokość stawki odsetek) : 365 dni

Co ważne, liczbę dni zwłoki liczy się od dnia następującego po ostatnim dniu okresu płatności. Czyli, jeśli rata miała być opłacona 1 dnia miesiąca, pierwszy dzień zwłoki liczy się od dnia drugiego. Przykładowo, dla zaległości o kwocie 1000 złotych, niebędącej transakcją handlową, przeterminowanej o 4 dni, obliczenia wyglądałyby następująco:

0,73 = (1000 x 4 x 6,75%) : 365

Jeśli zdecydujemy się skorzystać ze specjalnego kalkulatora odsetek ustawowych, zazwyczaj będziemy musieli jedynie wpisać, o jakiej transakcji mowa, ile wynosi dług i jakie jest opóźnienie, a narzędzie wszystko wyliczy za nas.

Odsetki ustawowe – podsumowanie

Odsetki ustawowe to interesujący temat, którego znajomość prędzej czy później może przydać się niemal każdemu. Choćby po to, aby wiedzieć, czy wierzyciel nakłada zgodne z prawem odsetki za opóźnienie, czy też ich wysokość przekracza dopuszczalne normy. Nie znając swoich praw, możemy nawet nie zdać sobie sprawy z tego, że doszło do jakiejkolwiek nieprawidłowości. W związku z tym zachęcamy do regularnego odświeżania zebranych powyżej informacji.

Warto pamiętać, że odsetki ustawowe, czy to zwykłe, czy za opóźnienie, mogą zostać zmienione poprzez nowelizację Kodeksu cywilnego. Stąd też konieczne jest, aby być na bieżąco z jego zapisami. Jako że odsetki ustawowe są zależne od stóp procentowych NBP, je również powinniśmy często sprawdzać. Swego czasu pozostawały one niezmienne przez długie lata, ale w ciągu ostatnich kilkunastu miesięcy były modyfikowane wielokrotnie, więc łatwo o działanie na podstawie starych danych i popełnienie w związku z tym pomyłki.