Ustawa antylichwiarska – na czym polega?

Nowe prawo w walce z lichwą to temat niezwykle gorący i bardzo kontrowersyjny. Otóż w listopadzie 2022 r. została podpisana nowa ustawa antylichwiarska. Dlatego dziś postanowiliśmy poświęcić jej więcej uwagi. 

Ustawa antylichwiarska – czym jest?

Jeśli stawiasz sobie pytanie: co to jest ustawa antylichwiarska, spieszymy z odpowiedzią. Odnosi się do zagrożenia lichwiarskimi pożyczkami, a dokładniej mówiąc poczynań lichwiarzy oraz nadużyć firm pożyczkowych. Trzeba podkreślić, że Polska przez wiele lat nie należała do kategorii państw cywilizowanych pod kątem ochrony przed lichwą. Lichwiarze czuli się bezkarni i mogli naciągać setki tysięcy osób na zobowiązania, które były zadłużeniami niewolniczymi na całe życie. Z tego też względu podjęto działania w celu uregulowania tej kwestii w ujęciu prawnym.

Nowe prawo ma strzec Polaków. Tym samym ma położyć kres wykorzystywaniu ich niewiedzy czy też ich ufności. To oznacza, że nie ma już miejsca na żerowaniu na biedzie lub dramatach ludzi, którzy zmuszani byli do podejmowania pochopnych decyzji o zawieraniu niekorzystnych lichwiarskich umów. W zamian za to jest regulacja dotycząca tego, jak instytucje pozabankowe mają funkcjonować i jakich zasad przestrzegać, mając na względzie bezpieczeństwo klientów.

Ustawa antylichwiarska reguluje rynek pożyczek konsumenckich w celu ograniczenia możliwości nadużyć ze strony firm pożyczkowych. Wprowadza zmiany w kilku aktach prawnych, a mianowicie w Kodeksie cywilnym, Kodeksie postępowania cywilnego, jak również w Kodeksie karnym, Prawie bankowym i w Ustawie o kredycie konsumenckim. Precyzyjnie określa legalność działań poszczególnych przedsiębiorstw pożyczkowych, wskazując tym samym, gdzie zaczyna się lichwa, a jednocześnie zapobiegając temu zjawisku. Poprzez lichwę rozumie się przestępstwo przy spełnieniu pozostałych znamion (w zasadzie uzupełniono zakres art. 304 kk) oraz stanowi nieważną (z mocy prawa) czynność prawną (w części przekraczającej koszty pozaodsetkowe). Jako główne założenia ustawy antylichwiarskiej należy wskazać:

• zdefiniowanie kosztów pozaodsetkowych i określenie przy tym maksymalnych kosztów pozaodsetkowych pożyczek,
• obniżenie kosztów pozaodsetkowych dla kredytów konsumenckich,
• zapobieganie tzw. „rolowaniu kredytów”, czyli zaciąganiu kolejnych po to, by spłacić poprzedni,
• wprowadzenie każdorazowego badania zdolności kredytowej,  
• większy nadzór Komisji Nadzoru Finansowego nad instytucjami pożyczkowymi.

Ustawa antylichwiarska – kogo dotyczy?

Jak już wykazaliśmy, nowa ustawa antylichwiarska z 2022 r. to pakiet zmian prawnych, który odnosi się do pożyczkodawców i pożyczkobiorców. Akt ten ma chronić osoby korzystające z usług takich instytucji finansowych jak tzw. parabanki, a więc sektora pozabankowego.

Kompleksowa ustawa antylichwiarska – gdzie ją znaleźć?

Zastanawiasz się, od kiedy obowiązuje ustawa antylichwiarska? To potoczna nazwa ustawy z dnia 6 października 2022 r. o zmianie ustaw w celu przeciwdziałania lichwie. Można ją odnaleźć w dzienniku ustaw pod numerem 2339 (Dz. U. z 2022, poz. 2339).  Warto, aby każdy konsument rynku pożyczkowego zapoznał się z kompleksową ustawą antylichwiarską, by poznać swoje prawa.

Co grozi za nieprzestrzeganie ustawy antylichwiarskiej?

Jeżeli pomimo wdrożonych zakazów, jakie wynikają z  nowej ustawy antylichwiarskiej 2022, w dalszym ciągu będą praktykowane czynności mające charakter oszustwa, jednostka uciekająca się do takich zabiegów będzie musiała ponieść stosowne konsekwencje. Jeśli oszust, wykorzystując przymusowe położenie konsumenta, zawrze z nim nielegalną umowę, w wyniku której wzbogaci się o środki niewspółmierne do udzielonego świadczenia, będzie podlegał karze z art. 304 Kodeksu karnego. Jest to pozbawienie wolności do lat 3. Warto nadmienić, że taki wyrok grozi nieuczciwemu pożyczkodawcy już z chwilą podpisania przez strony dokumentu dotyczącego niekorzystnego finansowania, a nie w momencie, kiedy wyrządzi szkodę.

Kiedy weszła w życie ustawa antylichwiarska?

Ustawa antylichwiarska funkcjonuje w Polsce od lutego 2006 r. Uregulowanie w tamtejszym okresie przepisów prawnych zakończyło noszące znamiona lichwy praktyki zarówno banków, jak i firm pożyczkowych. Akt narzucił limit odsetek od zobowiązań na poziomie czterokrotności stopy lombardowej Narodowego Banku Polskiego. Niemniej, na przełomie 2011/2012 r. rząd niejako zasabotował swoje poczynania chroniące konsumentów przed lichwą i wprowadził ustawę o kredycie konsumenckim. To otworzyło drogę do tworzenia firm pożyczkowych nieuczciwym przedsiębiorcom, którzy mogli udzielać lichwiarskich chwilówek w zupełnie niekontrolowany sposób. Dlatego też zaistniała potrzeba przyjrzenia się temu i zastosowania odpowiednich modyfikacji.

Doszło do tego w 2016 r. i w kolejnych latach. Nowe propozycje, jakie wystosowano w 2021 r. poskutkowały tym, iż Sejm w momencie rozpatrzenia poprawek Senatu zakończył pracę nad przygotowaną w Ministerstwie Sprawiedliwości ustawą o przeciwdziałaniu lichwie. W piątek 4 listopada 2022 r. Sejm ostatecznie uchwalił ustawę, odrzucając wszystkie poprawki Senatu. Nowy, zmodyfikowany akt prawny został podpisany przez Prezydenta RP 9 listopada 2022 r. Ustawa wchodzi w życie po upływie 6 miesięcy od dnia ogłoszenia z tym, że znowelizowane przepisy ustawy – Kodeks cywilny, ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy – Prawo bankowe, ustawy o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych oraz ustawy o kredycie konsumenckim dotyczące maksymalnej wysokości pozaodsetkowych kosztów kredytu, wymogów w zakresie prowadzenia działalności przez instytucje pożyczkowe oraz źródeł pochodzenia środków przeznaczonych na udzielanie kredytów konsumenckich wejdą w życie po upływie 30 dni od dnia ogłoszenia ustawy.

Z kolei z dniem 1 stycznia 2024 r. wejdą w życie przepisy wprowadzone w ustawie z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie konsumenckim, które odnoszą się do nadzoru nad działalnością wszelkiego rodzaju podmiotów pożyczkowych.

Czy ustawa antylichwiarska działa wstecz?

Prawo nie działa wstecz. Oznacza to, że osoby, które podpisały umowę pożyczkową przed wejściem w życie nowej ustawy antylichwiarskiej nadal mogą płacić wyższe koszty pozaodsetkowe. Warto więc wiedzieć, kiedy weszła w życie ustawa antylichwiarska i weryfikować następujące w niej zmiany.

Ustawa antylichwiarska a maksymalne odsetki

Nowa ustawa antylichwiarska 2022 precyzuje, że pożyczkodawca może żądać odsetek i pozaodsetkowych kosztów za pożyczenie pieniędzy. Limit odsetek pozostaje na obecnym poziomie, co jest równoznaczne z tym, iż może wynosić maksymalnie 20,5% w skali roku. Nowelizacja wskazuje na to, że za pozaodsetkowe koszty uznaje się marże, prowizje oraz opłaty związane z przygotowaniem umowy pożyczki, jej udzieleniem bądź jej obsługą, jak również koszty o podobnym charakterze. Są to również koszty ubezpieczeń oraz koszty związane z ustanowieniem zabezpieczenia pożyczki czy też pozyskiwania informacji dotyczących osoby pozyskującą ją. Uszczegóławiając, nowe przepisy dały kres temu, iż w dowolny sposób ustalono dodatkowe opłaty za zakupy na raty.

Od momentu ich obowiązywania nie będzie już miejsca na dowolne doliczanie prowizji i marży, które skutkowało dotychczas tym, iż nieświadomi klienci mieli problemy w spłacie rzekomo atrakcyjnie oprocentowanej pożyczki. Zgodnie z Kodeksem cywilnym pozaodsetkowe koszty pożyczki w całym okresie spłaty nie mogą być wyższe od 25% całkowitej kwoty pożyczki. W przypadku, gdy w ramach pożyczki koszty te zostaną przekroczone, pożyczkodawcy będą należały się jedynie koszty w maksymalnej wysokości i nic ponadto. Maksymalny limit dodatkowych opłat będzie ustalany na 45% całkowitej kwoty pożyczki w okresie trwania umowy oraz na 20% kwoty pożyczki w skali roku. Jeśli konsument zdecyduje się na rozłożenie rat na 6 miesięcy, wówczas dodatkowe koszty nie będą mogły przekroczyć 25% (suma odsetek i kosztów pozaodsetkowych). W przypadku przedterminowej spłaty będzie mu przysługiwać proporcjonalny zwrot wszelkich opłat i kosztów związanych z pożyczką, w tym nie tylko odsetek, ale też prowizji i ubezpieczenia.

Dla lepszego zobrazowania prezentujemy przykład.

*suma należnych odsetek zależy od sposobu spłaty Źródło: Gov.pl.

Limit obowiązuje także w przypadku wszystkich pożyczek konsumenckich. Mowa tutaj o pożyczkach do 255 tysięcy złotych udzielonych na podstawie ustawy o kredycie konsumenckim. Przy pożyczce przydzielanej w oparciu o umowę cywilno-prawną został nałożony limit dodatkowych opłat w wysokości 20% pożyczonej kwoty w skali roku, nie więcej jednak niż 25% w całym okresie kredytowania. Szczegóły obliczeń takowej pożyczki przedstawiono poniżej:

*suma należnych odsetek zależy od sposobu spłaty Źródło: Gov.pl.

Ustawa antylichwiarska a maksymalne RRSO

Maksymalne oprocentowanie kredytu określa ustawa antylichwiarska oraz Kodeks cywilny. Warto zauważyć, że omawiany akt reguluje szczegółowo przede wszystkim górny limit kosztów pozaodsetkowych kredytu konsumenckiego, natomiast w zakresie oprocentowania odwołuje się do Kodeksu cywilnego. Najważniejsza podstawa prawna określająca maksymalne oprocentowanie kredytu w odniesieniu do odsetek zawiera się w art. 359 § 2 Kodeksu cywilnego. Maksymalne oprocentowanie kredytu w skali roku nie może wynieść więcej niż dwukrotność odsetek ustawowych. Są one równe sumie stopy referencyjnej NBP i 3,5%.

Ustawa antylichwiarska a oprocentowanie kredytów

Nowa ustawa antylichwiarska rozszerza stosowanie regulacji zastrzeżonych do tej pory dla kredytów konsumenckich. Otóż zgodnie z ustawą o kredycie konsumenckim za kredyty konsumenckie uznaje się zobowiązania do kwoty 255 550 złotych albo równowartości tej kwoty w walucie innej niż polska. Biorąc pożyczkę powyżej tej kwoty, będzie można korzystać z ochrony w oparciu o przepisy ogólne. Co istotne, zmiany te nie będą stosowane do umów kredytu i pożyczki pieniężnej udzielanej przez bank.

W zakresie ustawy z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie konsumenckim uchwalona „antylichwa” przewiduje m.in. zmiany polegające na obniżeniu maksymalnej wysokości pozaodsetkowych kosztów kredytu konsumenckiego oraz wprowadzeniu rozróżnienia ich wysokości w zależności od długości okresu spłaty kredytu. Przyjęto bowiem, iż dla kredytów o okresie spłaty nie krótszym niż 30 dni maksymalną wysokość pozaodsetkowych kosztów kredytu oblicza się według wskazanego wzoru przyjmującego wartości 10% dla kosztów niezależnych od okresu kredytowania oraz 10% dla kosztów uzależnionych od okresu kredytowania (w miejsce dotychczasowych wartości 25% i 30%). Poza tym akt wprowadził dodatkową regulację, zgodnie z którą dla kredytów o okresie spłaty krótszym niż 30 dni maksymalną wysokość pozaodsetkowych kosztów kredytu oblicza się na podstawie ściśle wyznaczonego wzoru przyjmującego wartość 5%.

Pożyczka między osobami fizycznymi a ustawa antylichwiarska

Uregulowanie kwestii pożyczki między osobami fizycznymi a ustawy antylichwiarskiej to temat podnoszony już od jakiegoś czasu. Ustawa antylichwiarska wprowadziła już wcześniej konieczność wypełniania obowiązków informacyjnych. W praktyce oznacza to tyle, że niezbędne jest podawanie odsetek i kosztów pozaodsetkowych przed udzieleniem świadczenia pieniężnego, nawet w sytuacji, gdy umowa pożyczki zostaje zawarta pomiędzy członkami rodziny.

Czy ustawa antylichwiarska dotyczy firm?

W ramach uchwalania ustawy antylichwiarskiej przepadła poprawka obejmująca ochronę przedsiębiorców. Pożyczka nie miała być związana z wykonywaną działalnością. Jednak propozycję objęcia ich odrzucono. Zatem czy ustawa antylichwiarska dotyczy firm? Nie dotyczy.

Ustawa antylichwiarska – wady i zalety

Uwzględnione dotychczas zapisy prawne regulujące pozabankowy sektor pożyczek doprowadziły do wielu pozytywnych efektów. Plusy nakładanych obostrzeń zdecydowanie górowały nad ewentualnymi minusami. Niemniej, trzeba powiedzieć, że negatywnym skutkiem analizowanego procederu jest między innymi:

• ograniczenie swobód i zarobków przez pożyczkodawców, 
• niższy poziom przyznawalności chwilówek, który wynika bezpośrednio z bardziej restrykcyjnego podejścia do zdolności kredytowej konsumentów, ale też z powodu zamykania się firm (mniejsza konkurencja – mniejsze szanse na otrzymanie zobowiązania).

Natomiast jako mocne strony obowiązywania ustawy antylichwiarskiej należy uznać:

• objęcie nadzorem KNF firm pożyczkowych z prawem nakładania na nie administracyjnych kar,
• obniżenie limitu kosztów pozaodsetkowych, jakich może domagać się przedsiębiorca udzielający pożyczek, które wpłynie pozytywnie na zwiększenie poziomu ochrony konsumenta na rynku finansowym (niższe koszty prowizji i opłat przygotowawczych),
• szczególną ochronę grupy klientów, którzy niekiedy są zmuszeni do zawarcia umowy pożyczki nie z bankiem, a właśnie z instytucją pożyczkową,
• zmniejszenie ryzyka wpadnięcia w spiralę zadłużenia.

Nie ma co do tego wątpliwości, że dzięki ustawie antylichwiarskiej zadłużający się Polacy zyskają rzeczywistą ochronę prawną. Uregulowane prawo będzie ich chronić. Z jednej strony będą wiedzieli, co można uznać za koszt pożyczki, a przy tym firmy pożyczkowe będą mogły stosować wobec nich cały wachlarz opłat, lecz nie będą nakładane na nich zbyt duże wydatki. Dodatkowo państwo będzie mogło skutecznie działać, zanim ktokolwiek padnie ofiarą oszustwa. Szybka reakcja na każdy sygnał o tym, że udzielający pożyczek łamie prawo, jest niewątpliwie potrzebna w obrębie walki z plagą lichwiarzy i oszustów. Ci nie będą mogli już naciągać obywateli, mając poczucie, iż nic im za to nie grozi. Jest zatem ogromna szansa na to, że poskutkuje to poprawą sytuacji poprzez zapobieganie nieuczciwym praktykom pożyczkodawców oraz nakładanie limitów kosztów zobowiązań. Pytanie, jakie nasuwa się na koniec brzmi: czy przyjęcie ustawy będzie ważnym krokiem milowym w ucywilizowaniu rynku pożyczek konsumenckich? Miejmy nadzieję, że tak.